СлабовидящимСлабовидящим

Александр Эрик

(1.04.1909 – 25.07.1952)

Александр Эрик

Александр Эрик (Александр Никифорович Наговицын) вордскиз Глаз ёросысь Туктым (Омутница) гуртын. Крестьян семьяын куинь пиос но одӥг ныл будӥзы. Федосья берло артистка луэ. 1921-тӥ арозь одӥг коркан 16 кузя улӥллям. Кык валзы вылэм, кык скалзы, 5-6 ыжъёссы. Кӧс аре пудо-животтэк кылиллям, но семьязы яна потэм. 1925-тӥ арозь шуг улӥллям, агай-вынъёс батракаса ветлӥллям.

Александр 16 аресысен сельсоветын секретарь луыса ужаз. 1927–1928-тӥ аръёсы Ижын интыысь советъёслы ужасьёс дасясь школаын дышетскиз. 1928-1929-тӥ аръёсы егит мурт мыло-кыдо тыршиз Глазовын потӥсь «Выль гурт» газетын. Фельетонъёсыз улэ со Чипчирган нимын гожтӥськылӥз. Татын ужакуз ик егит автор гожтэт пыр Кузебай Гердэн кусып возе. Куд-ог кылбуръёссэ со Очко Санко нимын поттылӥз, нош тужгес но бордаз бурмиз Эрик псведонимез. 1929–1931-тӥ аръёсы А. Эрик Ижкарын «Удмурт коммуна» газетын ужа. Писательёслэн конференциязы, 1930-тӥ арын, со «куатё муртлэн платформаезлы» дурбасьтэ. Но, кызьы гожтэ А.Г. Шкляев, «1930-тӥ арын ик со, Герд борды бурмем кылбурчи, аслаз дышетӥсеныз тэкшеронэ пыриське но ассэ соин ваче пумит пуктэ». 1930-тӥ арын одӥг туспуктэме пуксё Кузебай Герд, Айво Иви, Александр Эрик но пор писатель Сергей Чавайн. Со но муг, пе, луиз А. Эрикез берло янгыше уськытыны.

1931–1933-тӥ аръёсы Эрик Одессаын военной службаын вал. 1933–1936-тӥ аръёсы выльысь «Удмурт коммунаын» тырше, нош 1936–1937-тӥ аръёсы – Глазкарысь «Стахановец-строитель» газетын. 1937–1941-тӥ аръёсы А. Эрик Одессаысь киностудиын ужа. 1940-тӥ арын со Ленинградысь журналистикая институтлэсь заочной отделенизэ йылпумъяз.

1941-тӥ арын ожгарлэн кыкетӥ нуналаз Эрикез фронтэ басьто: рядовой луыса ужа 150-тӥ дивизилэн штабаз. 1941-тӥ арын 6-тӥ шуркынмонэ Ростов улосысь Новошахтинск кар вӧзын со пленэ сюриз. Война дугдытозь возё концлагерьёсын. 1945-тӥ арын, 5 пленнойёсын ӵош, А. Эрик Оффенбург лагерьысь пегӟыны быгатӥз. Нырысь Францие сюризы, собере соосты советской командование кие сётӥзы. 1945–1946-тӥ аръёсы ужа Донбассысь Елеон рудоправлениын; 1946–1947-тӥ аръёсы – Глазкарысь механической заводын; 1947–1949-тӥ аръёсы – Глазкарысь «Ленин сюрес» газетын.

Берло аръёссэ А. Эрик «Советской Удмуртия» газетын ужаз. Пытсамын вал 1951-тӥ арын Балезино посёлокысен. Обыск дыръя шедьтэм кигожтэтъёссэ сутӥзы, соос пӥлын: «На чужбине» повесть (232 бам), «Кужым» роман (321 бам), «Лыкты одно ик» верос но мукетъёсыз. Кылбурчилэн вынызлы сётӥллям «Улон куашка» пьесазэ. 1952-тӥ арын юнме шорысь ыбемын. 1989-тӥ арын, А.Г. Шкляевлэн но П.К. Поздеевлэн сюлмаськеменызы, янгыштэмен лыдъямын.

А. Эриклэн нырысетӥ кылбуръёсыз гожтэмын 1928-тӥ арын. Берлогес соос нимаз книгаосын потӥзы: «Кылбурстрой» (1931) но «Ӵукна» (1935). Писательлэн «Кужым кыда» романэзлэн люкетъёсыз печатласькизы «Пролетар кылбурет удысын» («Кылбурет удысын») (1931, 1933) журналын. Со сяна, 1940-тӥ арын потэ «Будон» нимо нылпиослы веросъёсын книгаез. А. Эрик – «Ми», «Туктым», «Ушъяськон» поэмаослэн но авторзы («Ми» сянаез ышемын). Кӧня ке произведениосты ӟуч кылысь удмуртэ берыктэ. Озьы ик «Зарни меда крезьгуръёсы» кырӟанлэн авторез луэ.

«Кылбурстрой» (1931): Та бичетэ пыризы А. Эриклэн 1930-тӥ аре гожтэм кылбуръёсыз. Кылбурчи татын социализмлэн вормонъёсыз понна партилы тау каре. Трос учыре со «чылкыт лирикалы» матын луисьёсын ченгеше: кылбуръёсаз «сяська» вужезлэн тодметэз луэ, нош «андан», «завод», «колхоз», «станок», «машина» – вылезлэн. Вужез понна дурбасьтӥсьёслы А. Эрик вань йыркурзэ кисьтэ, тушмонъёссэ «нымы», «льӧмтэй», «керныж», «низьли» образъёс пыр возьматэ. «Корт», «андан», «тыл» кылсуредъёс кылбуретаз озьы ик валтӥсь инты басьто. Автор ӵемысь «кылбурет но кылбурчи» темалы вазиське, тужгес но трос та выллем текстъёсыз сборниклэн «Кылбур – заводлэн ог цехез» нимо люкетаз пыремын.

«Ӵукна» (1935): Таиз сборникез Удмурт Автономилэн кылдэмез дырысен 15 ар тырмонлы сӥземын вал. Автор кыкетӥ бичетаз озьы ик «кылбурет но кылбурчи» темаез азинтэ. Поэзиез со пыӵалэн артэ пуктэ. Та аспӧртэмлыко ӵошатон пыр вакытлэн шӧмыз шараяське, куке вордӥськем шаерез тушмонлэсь утён тема литератураын тужгес лэчыт луэ. «Пыӵал» выллем образъёс яратонлы сӥзем чуръёсын но пумиськыны кутско: «Тон мынам, мусо Ание, / Пыӵалэ кадь – чылкыт, матын»; «Пыӵалме, тонэ, Ание, – / Одӥг кадь ӟырдыт яратско».

Зэмос лирика мылкыдо луо А. Эриклэн яратон темалы сӥзем куд-ог кылбуръёсыз: «Кырӟало тыныд», «Зарезьлэсь крезьзэ кылзон дыръя…», «Чупчи пасьтана» но мукетъёсыз. Удмурт критик А. Бутолин пыкылэ авторез импрессионизм ӧре «гылӟемез» понна. Критикъёс вылӥ дунъязы А. Эриклэсь кылбур форма кылдытон ласянь зэмос усточи луэмзэ, но огдыре ик, кылбуръёсызлэсь пуштроссэс курласа, сое «формалист» шуэмзы потӥз.

Эриклэсь кылбуръёссэ ас вакытысьтыз дунъясьёс таӵе резь-резь образъёсыз пыр висъязы: «тыпылес», «тулег», «сальккес», «гудырес», «пальккес», «тяпылес». Неологизмъёс пӧлы пыртыны луоз: «ужбур чильпет», «кужымпуд», «кужымчи», «кылкужым», «кылбуржу», «кылбурпарсь», «визькужым», «кылпу», «веськресто», «пезьгытске» кылсуредъёссэ. Тунсыкоесь метафораосыз: «Мынам паласькиз улон кӧм», «понэмын кус пулсы кык ар», «эшъяськи тодонлык кӧосын», «скалаос нош пукто пумитаз из кымес», «ву тулкым кӧ», «улон шепез пинямы куртчиськом». Кылбурчилэсь чуръёсты рифмаян ласянь усточи луэмзэ возьмато та выллем рифмаос: «кышкатэк – вамыштэт», «дуринчи – кылбуртчин», «уртче – куртчет», «чильтро – китрос», «пыӵалме – пачылме», «весяк – кесяд», «из борды – эн пырды», «сьӧд чипей – пӧсь чупен», «веськресто – сэсто».

(С. Арекеева)